Het Християнський Медичний Центр (Christelijk Medisch Centrum) in Mukachevo (Munkács), in het Zuid-Oekraïense district Transkarpatië.

---

Het is niet het meest opvallende gebouw in Mukachevo. Tegen de fraaie contouren van de (Hongaars-) Gereformeerde Kerk aan de overkant van de straat steekt het zelfs een beetje iel af. Meer er gebeuren wel bijzondere dingen achter de deur van de Vozyednannya Straat 25. Zeker gerekend naar Oekraïense maatstaven. Dagelijks komen er een dikke 200 mensen over de vloer van het Християнський Медичний Центр (Christelijk Medisch Centrum), waar 37 stafleden klaarstaan om te helpen. Tegen betaling wanneer mogelijk, gratis wanneer niet. Ziektekostenvoorzieningen kent Oekraïne niet.

Sophia Griffioen (78) uit Loenen aan de Vecht is in de loop der jaren ettelijke malen in Mukachevo. of, zoals de Hongaarse minderheid haar stad noemt: Munkács, geweest. Haar daarom een Oekraïne-veteraan noemen is tegen de achtergrond van de Russisch-Oekraïense oorlog misschien niet geheel gepast. Maar op eigen wijze heeft Sophia zich samen met haar medebestuursleden van de stichting HALM wel tientallen jaren ingespannen om iets bij te dragen aan de verbetering van de leefomstandigheden van de bevolking van Transkarpatië, de meest zuidwestelijke oblast (provincie) van Oekraïne.
Het begon allemaal al voor de Wende in 1989. Een van de voorlopers van Stichting Fundament, het Comité Oekraïne-Roemenië (COR), spande zich al jaren in voor ondersteuning van gereformeerde geloofsgenoten in de zgn. ‘moeilijke gebieden’ in Oost-Europa. Andere, veelal plaatselijke comités richtten zich op Hongarije, dat als een van de makkelijker toegankelijke lidstaten van het Warschaupact gold. Comité COR, dat bovengronds opereerde onder de naam Stichting Steun Broederschap, organiseerde geheime conferentiereizen in Roemenië en smokkelde bijbels en andere lectuur naar dat land. Ook Sophia Griffioen, Ben te Voortwis, nu voorzitter van de stichting HALM, en enkele andere kerkleden waren in die jaren actief als bijbelsmokkelaars voor wat later Stichting Fundament zou worden.
Oekraïne was echter een geheel gesloten gebied, dat uitsluitend bereikt kon worden via Hongaren die hun volksgenoten aan de overzijde van de grens mochten bezoeken. Maar na 1991 veranderde dat: de voormalige USSR viel uit elkaar en Oekraïne werd een zelfstandige republiek.
Terwijl vele ‘Hongarijegangers’ nu ook richting Roemenië gingen reizen, besloten Sophia en Ben samen met andere leden van vier toenmalige Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in Noord-Holland en Utrecht de steven te wenden naar Oekraïne. En dan met name naar Transkarpatië, de provincie waar een belangrijke Hongaarse minderheid woont.

Overhead: nul


Een van de medische conferenties in het
Oekraïense Mukachevo.

Wat ze er aantroffen was een uitgemergeld land waar elementaire levensbehoeften een luxeartikel vormden. De Noord-Hollanders en Utrechtenaren besloten de lijnen kort te houden en richtten in goed overleg met het landelijk opererende Fundament een regionale hulpstichting op: H(aarlem)A(msterdam)L(oenen)M(ijdrecht), HALM dus. Het speerpunt van de nieuwe stichting was aanvankelijk materiële hulp, variërend van bouwmaterialen en medicijnen tot pootaardappelen en melkpoeder. Zeker medicijnen waren nauwelijks voorhanden. ‘Dit zijn voor mij diamanten’, zei een arts, toen hem de eerste voorraad werd overhandigd.
Naarmate de economische situatie verbeterde en ook andere hulporganisaties actief werden in het gebied, veranderde HALM van koers. Het accent kwam nu te liggen op educatieve ondersteuning, met name op medisch gebied. Sophia: ‘Artsen hadden zelden toegang tot internet, de weinige medische informatie die hen vanuit het buitenland bereikte, was vaak Engelstalig en die taal beheersten velen niet. Daarom besloten wij ter plaatse medische conferenties te organiseren, bij wijze van bijscholing zeg maar.’
Dat Sophia als verpleegkundige werkzaam was bij de afdeling kinderoncologie van het academische ziekenhuis van de VU in Amsterdam (VUMC) speelde een niet onbelangrijke rol. Niet alleen wist zij de weg te vinden naar ‘overtollige’ medicijnen, maar door haar contacten in de medische wereld slaagde ze er ook in Nederlandse deskundigen te interesseren voor een reis naar Oekraïne. Meer dan vijftien jaar lang werden de conferenties georganiseerd. ‘We hebben er heel wat intelligentsia heengebracht en dat zonder dat dit een cent kostte’, vertelt Sophia, met een hoorbaar lichte overdrijving in haar stem. Stichting Fundament leverde de auto’s voor het vervoer. De betrokken medici namen zelf de kosten van reis en verblijf voor hun rekening en datzelfde is ook altijd het uitgangspunt geweest voor alle werk van HALM. ‘Overhead: nul.’
Sinds 1991 heeft HALM conferenties georganiseerd over de meest uiteenlopende onderwerpen: van palliatieve zorg tot nierproblemen, van reuma tot diabetes. Leidend daarbij was in alle gevallen de onderwerpskeuze van de lokale artsen. En hoewel de organisatie in handen was van de Christelijke Artsenorganisatie in Transkarpatië werden álle artsen en ook medische studenten in het gebied uitgenodigd om deel te nemen. Niet alleen de christelijke medici dus. Gemiddeld trokken de bijeenkomsten zo’n 30 tot 60 deelnemers.
Vanuit Nederland verleenden vertegenwoordigers van verschillende disciplines hun medewerking: een chirurg, een longarts, een apotheker, een oncoloog, een microbioloog, een endocrinoloog, een internist, een reumatoloog, een gynaecoloog en een psychiater. ‘Iedereen die we vroegen, ging graag mee. Eigenlijk vonden ze het wel een eer om uitgenodigd te worden’, memoreert Sophia. De voertaal was Engels met vertaling in het Oekraïens. Het werk van HALM richtte zich dus niet uitsluitend op de Hongaarstalige minderheid.

Helpen: moeilijk bedrijf
De stichting HALM heeft vanaf het allereerste begin aansluiting gezocht bij initiatieven die in Oekraïne zelf al van de grond gekomen waren. Dat was en is bewust beleid, benadrukt Sophia. ‘De kern daarvan is dat we de verantwoordelijkheid graag bij de mensen zelf willen laten liggen. Dat betekent: ga hen niet je eigen initiatieven en hulpprogramma’s opleggen, hoe goed bedoeld ook allemaal, maar bied hulp aan bij de dingen waarmee ze zelf bezig zijn. Niets is van ons, maar het is een zaak van de mensen daar. Als je dat niet je uitgangspunt is, je hen niet zelf verantwoordelijk laat zijn en jouw ideeën aan hen opdringt, dan blijven zij als het ware blijvend aan een infuus hangen. Hulpverlening is een erg moeilijk bedrijf.’

Sophia Griffioen (links), het logo van de kliniek in Mukachevo en haar directeur, dr. Paul Oroszi.

Tot de oorlog voorbij is
De visie op hulpverlening van HALM sluit aan bij die van de organisatie die ter plaatse een belangrijke partner vormt: de Luke Society. Deze Amerikaanse organisatie werd in 1978 opgericht in Sioux Falls, South-Dakota, en nam het initiatief tot zo’n 30 medische hulpprojecten in Afrika, Azië, Latijns-Amerika, in de Verenigde Staten zelf en dus ook in Oekraïne. Uitgangspunt voor haar werk is een holistische benadering op basis van Mattheus 9:35, 36: ‘Jezus trok rond langs alle steden en dorpen, hij gaf er onderricht in de synagogen, verkondigde het goede nieuws over het koninkrijk en genas iedere ziekte en elke kwaal. Toen hij de mensenmenigte zag, voelde hij medelijden met hen, omdat ze er uitgeput en hulpeloos uitzagen, als schapen zonder herder.’ Hulpverlening betreft de héle mens: niet alleen zijn zielenheil, maar ook zijn fysieke situatie, vond oprichter dr. W. Rusty Wright.
In Oekraïne initieerde de Luke Society drie medische projecten: in Luhansk, Rivne en in Mukachevo. Alle drie worden gerund door lokale mensen. De kliniek in Luhansk ligt midden in oorlogsgebied in de zelfverklaarde Volksrepubliek Luhansk, die feitelijk geannexeerd is door Rusland. De acht medewerkers, onder wie drie artsen, proberen hun werk zo goed mogelijk voort te zetten, ondanks de schaarse middelen waarover ze kunnen beschikken. Het accent ligt nu vooral op acute noodhulp.
In Rivne is een verslavingskliniek die werkt onder de naam ‘The Right Way’. Er zijn zestien stafleden aan verbonden. Het werk wordt vanuit Nederland ondersteund door de Oekraïne Zending, een samenwerkingsverband van de Nederlandse Gereformeerde Kerken in Flevoland en Gelderland.
En dan is er dus de polikliniek in Mukachevo, met een dependance in Tiszaujlak. Directeur van het in 1997 gestarte medisch centrum is dr. Pal Oroszi. Hij is ook degene die optrad als Oekraïense partner bij de organisatie van de jaarlijkse conferenties van stichting HALM. Hij deed dat in zijn functie van voorzitter van de Christelijke Artsen Organisatie in Oekraïne, waarbij artsen van verschillende kerkelijke herkomst aangesloten zijn: rooms-katholieken, orthodoxen, eveangelischen en gereformeerden.
Oekraïne heeft inmiddels het Engelse gezondheidssysteem overgenomen. Daarin is een grote plaats ingeruimd voor huisartsen. Vroeger waren die er niet: alle artsen waren specialisten die niet in een eigen praktijk werkten, maar in ziekenhuizen en poliklinieken.
Na 2019 heeft HALM daarom het accent verlegd naar de opleiding van huisartsen. Daartoe reisden verschillende keren huisartsen uit Nederland mee om voorlichting te geven. Een van hen was dokter Walter de Vries, gepensioneerd huisarts te Soest. Hij heeft inmiddels de voorlichting aan de plaatselijke huisartsen in Oekraïne overgenomen. Zo’n tweemaal per jaar reist hij daarvoor naar Mukachevo.
Stichting HALM concentreert zich op dit moment (opnieuw) op noodhulp in Oekraïne, o.a. aan een diaconale gaarkeuken in Péterfalva, waaraan ook Stichting Fundament regulier bijdraagt. ‘Vroeger brachten we zelf hulpgoederen het land in. Nu doneren we geld’, besluit Sophia Griffioen. ‘Ondanks de oorlogssituatie zijn de winkels goed voorzien. Het probleem is alleen dat vooral ouderen, armen en zieken over zo weinig middelen beschikken dat die noodhulp nog broodnodig is. Dus gaan we nog even door. Tot de oorlog voorbij is. Voor onze stichting zit het er dan op.’